เด็กแต่ละคนมีความแตกต่างกันตามพื้นฐานอารมณ์ที่ติดตัวมาตั้งแต่เกิด ซึ่งเป็นลักษณะพื้นฐานที่ถูกกำหนดโดยปัจจัยทางชีวภาพจากพันธุกรรม และอาจมีการเปลี่ยนแปลงได้ตามปัจจัยสิ่งแวดล้อมที่เด็กนั้นเติบโตมา เช่น การเลี้ยงดูของพ่อแม่ ครู หรือผู้ดูแลเด็ก สภาพชุมชน เป็นต้น
พื้นฐานอารมณ์ หมายถึง ความโน้มเอียงของอารมณ์ของเด็กแต่ละคนที่แสดงออก ตอบสนองต่อสภาวะแวดล้อม ทั้งภายในและภายนอกซึ่งสามารถสังเกตได้ตั้งแต่ในวัยเด็กเล็ก ประกอบด้วยระดับการเคลื่อนไหวของเด็ก ความสม่ำเสมอของเด็ก การเข้าใกล้หรือถอยหนี ความสามารถในการปรับตัว ความทนได้ ความรุนแรงของการตอบสนอง ลักษณะอารมณ์ ความวอกแวก และความคงที่ของช่วงความสนใจ
เด็กแต่ละคนเกิดมาพร้อมความสามารถในการปรับตัวและรับมือกับโลกรอบตัวต่างกัน เพราะมีพื้นอารมณ์ที่ติดตัวมาตั้งแต่เกิด (Temperament) ไม่เหมือนกัน เช่น เด็กบางคนเลี้ยงง่าย อารมณ์ดี ยิ้ม หัวเราะง่าย เด็กบางคนเลี้ยงยาก งอแง ขี้หงุดหงิด ร้องไห้ตลอดเวลา ปลอบให้หยุดยาก ทั้งนี้ ลักษณะพื้นทางอารมณ์ของเด็ก จะส่งผลต่อพัฒนาการในด้านต่าง ๆ รวมถึงพัฒนาการทางด้านจิตใจ โดยจำแนกลักษณะพื้นฐานอารมณ์ของเด็กได้ 4 ประเภท ดังนี้
1. เด็กเลี้ยงง่าย เด็กในกลุ่มนี้จะมีลักษณะการกิน การนอน การขับถ่าย ที่สม่ำเสมอ เป็นเวลา สนใจและเรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ ได้เร็ว มีอารมณ์และการตอบรับต่อสิ่งรอบตัวค่อนข้างดี ปรับตัวเข้ากับสถานการณ์ใหม่ได้ง่าย มักจะมีอารมณ์ดี ไม่ค่อยงอแง ส่วนใหญ่จะอารมณ์ดีมีท่าทางที่เป็นมิตร พบได้ร้อยละ 40
2. เด็กเลี้ยงยาก เด็กกลุ่มนี้จะมีการกิน การนอน การขับถ่ายที่ไม่สม่ำเสมอ ปรับตัวยาก มักจะหลีกเลี่ยงถอยห่างเมื่อมีสถานการณ์หรือสิ่งแวดล้อมใหม่ ๆ อาจจะร้องไห้งอแง อารมณ์ส่วนใหญ่จะหงุดหงิดง่าย มีท่าทางที่เป็นมิตร เป็นเด็กที่ปรับตัวยากมากเป็นพิเศษและมักจะตอบสนองต่อสิ่งรอบตัวในเชิงลบ เช่น เจ้าอารมณ์ ขี้โวยวาย พบได้ร้อยละ 10
3. เด็กปรับตัวช้า เด็กกลุ่มนี้จะตอบสนองต่อสิ่งรอบตัวได้ช้า ต้องใช้เวลาในการปรับตัว แต่ไม่เป็นไปในเชิงลบ ส่วนใหญ่จะกิน นอน ขับถ่ายเป็นเวลา อารมณ์ดี แต่มีอารมณ์อ่อนไหว ชอบทำอะไรแบบค่อยเป็นค่อยไป มักมีท่าทางที่เป็นมิตร พบได้ร้อยละ 15
4. เด็กที่มีลักษณะผสม เป็นเด็กที่มีพื้นฐานตามแบบเด็กเลี้ยงง่าย แต่ไม่ง่ายเสมอไปทุกเรื่อง บางคนปรับตัวช้าในสถานการณ์และความต้องการใหม่ ๆ เด็กบางคนปรับตัวช้าเฉพาะสิ่งเร้าบางอย่าง แต่ปรับตัวได้เร็วในสิ่งเร้าอื่น ๆ พบได้ร้อยละ 35%
การเข้าใจอารมณ์พื้นฐานของเด็ก ควบคู่ไปกับมีความรู้เรื่องพัฒนาการเด็กในแต่ละช่วงวัย จะช่วยให้พ่อแม่ตอบสนอง ให้การเลี้ยงดูที่เหมาะสม รวมถึงพัฒนาความสามารถของเด็กได้อย่างเหมาะสมตามศักยภาพสูงสุดของเด็ก
